Doğada üreme, hayatın devamı için vazgeçilmez. Ama bazı hayvanlar için bu kutsal görev, aynı zamanda yaşamlarının sonu demek. Tek bir çiftleşme seansı için tüm enerjilerini harcayan ve ardından ölen hayvanlar gerçekten var. Bilim insanları bu olguya "semelparity" yani "tek seferlik üreme" diyor.

Çiftleşmek İçin Ölümüne Savaşan: Antechinus

Avustralya'nın keseli fareleri olan Antechinus türleri, çiftleşmek için tam anlamıyla kendilerini feda ediyor. Bu minik memeliler, hayatlarında sadece bir kez çiftleşme fırsatı buluyor ve o fırsatı sonuna kadar kullanıyorlar.

Nasıl oluyor?

Erkek Antechinus, 2-3 hafta süren çiftleşme döneminde tam bir maraton koşuyor. Tek bir çiftleşme seansı 14 saate kadar uzayabiliyor! Bu sürede erkek:

• Yemek yemiyor, su içmiyor
• Uyumuyor
• Tüm enerjisini sadece çiftleşmeye harcıyor
• Mümkün olduğunca çok dişiyle çiftleşmeye çalışıyor

Sonuç? Vücudu tam anlamıyla dağılıyor. Tüyleri dökülüyor, iç kanamaları başlıyor, bağışıklık sistemi çöküyor ve enfeksiyonlara yakalanıyor. Çiftleşme sezonunun sonunda, bölgedeki tüm erkekler ölüyor.

Bu akıl almaz strateji aslında evrimsel olarak mantıklı. Kısa ömürlü bu hayvanlar için tek seferde tüm enerjiyi harcamak, birden fazla sezon yaşamayı beklemekten daha avantajlı.

Nehirlerde Son Yolculuk: Pasifik Somonları

Pasifik somonlarının dramı belki de en bilineni. Bu balıklar, doğdukları tatlı su kaynaklarına dönmek için inanılmaz bir yolculuğa çıkıyor.

Somonlar 2000 kilometreye kadar yol gidebiliyor. Denizde yıllarca yaşadıktan sonra, üreme zamanı geldiğinde nehirlere dönüyorlar. Yolculuk boyunca:

• Hiçbir şey yemiyorlar
• Vücutlarındaki yağ rezervlerini yakıyorlar
• Mide, bağırsak ve karaciğerleri dejenere oluyor
• Şelalelerin üzerinden atlıyorlar

Yumurtaları döllendikten sonra hem erkek hem dişi somoner tamamen bitkin düşüyor ve birkaç gün içinde ölüyor. Cesetleri nehir kıyılarına vurarak diğer hayvanlara besin oluyor.

Denizlerin Zeki Kurbanı: Ahtapotlar

Ahtapotlar dünyasının en zeki omurgasız canlıları olduğu söylenir. Ama bu zeka bile onları çiftleşme sonrası ölümden kurtaramıyor.

Erkek ahtapotlar:

Çiftleşmeden sonra birkaç ay içinde ölüyor. Yemek yemeyi bırakıyor, koordinasyonunu kaybediyor ve yırtıcılara kolay av haline geliyor.

Dişi ahtapotlar:

Yumurtalarını bıraktıktan sonra özel bir "ana bakım" dönemine giriyor. 6-8 hafta boyunca hiçbir şey yemeden yumurtalarını koruyor. Bu sürede:

• Kendi kollarını yiyor
• Metabolizması kas dokusunu yakıyor
• Cildi yırtılıyor ve yaralanıyor
• Yumurtalar açıldığında anne ölüyor

Bir derin su ahtapot türü olan Graneledone boreopacifica'nın bir annesinin yumurtalarını tam 53 ay boyunca koruduğu gözlemlendi - hayvan aleminde bilinen en uzun oruç süresi.

Ölümcül Aşk: Peygamber Devesi

Peygamber develerinde durum biraz farklı. Her erkek ölmüyor ama şansı yoksa trajik bir sonla karşılaşabiliyor.

Çiftleşme sırasında dişi peygamber devesi bazen erkeğin kafasını ısırıp yemeye başlıyor. Şaşırtıcı olan, kafası kopan erkeğin hala çiftleşmeye devam etmesi!

Neden bu kadar vahşi?

Araştırmalar gösteriyor ki bu davranışın mantıklı nedenleri var:

• Dişi, protein ihtiyacını erkeğin vücudundan karşılıyor
• Kafası kopan erkek daha fazla sperm üretiyor
• Partnerini yiyen dişiler daha fazla yumurta bırakıyor
• Dişinin beslenmesinin yaklaşık %63'ü erkekten geliyor

Ancak bu her zaman olmuyor. Araştırmalar peygamber devesi çiftleşmelerinin yaklaşık %25'inin erkeğin ölümüyle sonuçlandığını gösteriyor.

Bir Günlük Yaşam: Kısakanatlar

Kısakanatlar (mayflies), hayvan aleminin en kısa ömürlü üyeleri. Yetişkin olarak sadece 1-2 gün yaşıyorlar ve bu sürenin tamamını üremeye ayırıyorlar.

Suda larva olarak yıllarca geçirdikten sonra, yetişkin hale dönüşen kısakanatlar için tek hevar var: çiftleşmek. Yemek bile yemiyorlar çünkü sindirim sistemleri yok! Çiftleştikten hemen sonra hem erkek hem dişi ölüyor.

Diğer Ölümcül Çiftleşmeler

Erkek arılar: Kraliçe ile çiftleşen erkek arıların penisleri patlayarak kopuyor ve hemen ölüyorlar.

Bazı örümcek türleri: Erkek örümcekler çiftleşme sırasında dişinin sperm depolama organına penisini sokup orada ölüyor. Bu sayede başka erkeklerin dişiyle çiftleşmesini engelliyor.

Labord bukalemunu: Madagaskar'da yaşayan bu bukalemun türünün tüm populasyonu her yıl düzenli olarak ölüyor. Sadece 4-5 ay yaşıyorlar - doğuyorlar, büyüyorlar, çiftleşiyorlar ve ölüyorlar.

Neden Bu Kadar Zorlu Bir Strateji?

Bu intihar gibi görünen üreme stratejisinin aslında evrimsel avantajları var:

Avantajlar:

• Tüm enerji tek seferde çok sayıda yavru üretmeye harcanıyor
• Kaynaklar ebeveynlerle paylaşılmıyor, yavrulara kalıyor
• Çiftleşme zamanı ideal koşullarla senkronize ediliyor
• Yırtıcı hayvanlar için besin kaynağı oluyor (ekosisteme katkı)

Dezavantajlar:

• İkinci şans yok
• Çevresel değişimlere uyum zorlaşıyor
• Ebeveyn bakımı yok (çoğu türde)
• 
  

Sıkça Sorulan Sorular

S1: Çiftleşince ölen tek memeli hangisi?

C1: Keseli fareler olan Antechinus türleri, çiftleşme sonrası ölen tek memeli grubudur. Avustralya ve Tazmanya'da yaşayan bu 12 türün tamamında erkekler çiftleşme sezonunun sonunda ölür. 2-3 hafta süren yoğun çiftleşme maratonu sırasında erkekler yemek yemez, uyumaz ve vücutları tamamen tükenir. Bu davranış memeliler arasında son derece nadir görülür.

S2: Somonlar neden çiftleşince ölüyor?

C2: Pasifik somonları doğdukları tatlı su kaynaklarına dönerken 2000 kilometreye kadar yol kat edebilir. Bu yolculuk boyunca hiç yemek yemezler ve tüm enerjilerini vücutlarındaki yağ rezervlerinden alırlar. Mide, bağırsak ve karaciğerleri dejenere olur. Yumurtlama ve döllenme tamamlandığında vücutları tamamen bitkin düşer ve birkaç gün içinde ölürler. Atlantik somonları ise yumurtladıktan sonra hayatta kalabilir ve tekrar üreme şansı bulabilir.

S3: Ahtapotlar çiftleştikten sonra neden ölüyor?

C3: Ahtapotlarda ölüm, optik bez adı verilen özel bir organdan salgılanan hormonlar tarafından tetikleniyor. Bu hormonlar üreme organlarını aktive ederken sindirim sistemini devre dışı bırakıyor. Erkekler çiftleşme sonrası aylarca yaşayabilir ama yemek yemez ve koordinasyonunu kaybeder. Dişiler ise yumurtalarını 6-8 hafta boyunca korurken hiç beslenmiyor, hatta kendi kollarını yiyerek hayatta kalmaya çalışıyor. Yumurtalar açıldığında anne mutlaka ölüyor.

S4: Peygamber devesi her zaman eşini yer mi?

C4: Hayır, bu yaygın bir yanılgı. Araştırmalar peygamber devesi çiftleşmelerinin sadece yaklaşık %25'inin erkeğin ölümüyle sonuçlandığını gösteriyor. Erkek dikkatli yaklaşırsa ve dişi doymuşsa hayatta kalma şansı yüksek. Yamyamlık genellikle dişinin çok aç olduğu ve protein ihtiyacının yüksek olduğu sonbahar çiftleşme sezonunda görülür. Laboratuvar ortamında iyi beslenen dişilerin erkekleri yeme oranı çok daha düşük.

S5: Erkek arılar gerçekten çiftleşince ölüyor mu?

C5: Evet, erkek bal arıları (drone) kraliçe ile çiftleştikten sonra hemen ölüyor. Çiftleşme sırasında penisleri tam anlamıyla patlayarak kraliçenin içinde kalıyor ve erkek arı düşerek ölüyor. Bu trajik son, erkeğin spermlerinin kraliçeye tam olarak aktarılmasını sağlıyor. Ancak sadece çok az sayıda erkek arı kraliçe ile çiftleşme şansı bulur; binlerce erkek arı arasından sadece birkaç tanesi seçilir.

S6: Bu hayvanların yavrularına ne oluyor?

C6: Çoğu semelparous (tek seferlik üreyen) hayvanda ebeveyn bakımı yoktur. Yumurtalar veya yavrular kendi başlarına hayatta kalmak zorundadır. Ancak ebeveynlerin ölmesi aslında yavruların lehine olabilir çünkü kaynaklar (yiyecek, alan) yavruların kullanımına açılır. Ayrıca ölen ebeveynlerin cesetleri ekosisteme besin katkısı sağlar. Bazı türlerde, örneğin bazı örümceklerde, anne kendi vücudunu yavrularına yedirerek onlara ilk besin kaynağını sağlar.

S7: İnsanlar da çiftleşince ölebilir mi?

C7: Hayır, insanlar ve çoğu memeli birden fazla kez üreme yeteneğine sahiptir (iteroparous). Evrim sürecinde insanlar uzun ömürlü olmayı ve birden fazla kez üreme stratejisini seçmiştir. Çiftleşme sonrası ölüm sadece çok özel evrimsel koşullarda ve belirli hayvanlarda görülür. Memelilerde sadece Antechinus türlerinde bu davranış gözlemlenir ve bu türler zaten kısa ömürlüdür (yaklaşık 1 yıl).

S8: Bu davranış türlerin soyunu nasıl tüketmiyor?

C8: Semelparous üreme stratejisi binlerce yıllık evrim sürecinde hayatta kaldı çünkü avantajları var. Bu hayvanlar genellikle tek seferde çok sayıda yavru üretir - örneğin peygamber devesi 100-200 yumurta, ahtapot binlerce yumurta, somoner 5000 yumurta bırakabilir. Tüm enerji tek nesle yoğunlaştırıldığı için yavru sayısı artıyor. Ayrıca ebeveynlerin ölmesi kaynakları yavrulara açıyor ve onların hayatta kalma şansını artırıyor. Doğada bu strateji yüz milyonlarca yıldır başarıyla işliyor.